Người ta vẫn thường nói "Cuộc sống là một chuỗi lựa chọn"; tuy nhiên, không phải lựa chọn nào cũng cần đúng sai tuyệt đối. Mỗi quyết định đều góp phần định hình hành trình và tạo ra những trải nghiệm độc đáo.
Xã hội hiện đại định nghĩa thành công bằng việc nổi trội ở các tiêu chí cụ thể như học hành giỏi giang, có nghề nghiệp ổn định, sở hữu vật chất, và thỏa mãn nhu cầu cá nhân. Quan điểm này đã tạo ra một áp lực vô hình khiến nhiều người tin rằng chỉ khi bám sát những chuẩn mực đó, họ mới được xem là “phù hợp.”
Liệu cuộc đời có thực sự chỉ là chuỗi lựa chọn đúng sai để đạt được cái gọi là “chuẩn mực xã hội”?
Bài viết này sẽ khám phá sâu về ý nghĩa của tự do lựa chọn và vai trò của tâm lý học hành vi theo thuyết Skinner trong cách chúng ta định hình cuộc sống.
Thuyết hành vi của Skinner và khái niệm Chuỗi lựa chọn
Thuyết hành vi của B.F. Skinner cho rằng hành vi của con người có thể được định hình qua hệ thống phần thưởng và hình phạt. Skinner từng thực hiện thí nghiệm nổi tiếng trên chuột, trong đó ông đặt một con chuột vào một chiếc hộp và chỉ khi chuột nhấn vào nút màu xanh, nó mới nhận được thức ăn, còn nhấn nút màu đỏ thì sẽ bị bỏ đói. Dần dần, con chuột học cách nhấn nút xanh để đạt được phần thưởng mong muốn, tạo ra một chuỗi hành vi được “lập trình” qua việc kết nối giữa hành động và kết quả.
Trong cuộc sống, chúng ta cũng không ngừng đưa ra những lựa chọn, với mong muốn đạt được phần thưởng – có thể là sự công nhận, thành công, hay sự bình yên trong tâm hồn. Tuy nhiên, một sai lầm phổ biến là nhiều người đã để cho các “phần thưởng” từ xã hội kiểm soát hành vi của mình thay vì theo đuổi giá trị cá nhân. Một ví dụ điển hình về người đã không bị các phần thưởng xã hội kiểm soát là Steve Jobs. Dù bị đánh giá thấp khi bỏ học, ông vẫn theo đuổi đam mê sáng tạo. Nếu ông chỉ tìm kiếm sự chấp nhận xã hội, có lẽ thế giới đã không có những sản phẩm đột phá của Apple.
Sự quy ước thành công và áp lực từ xã hội
Những chuẩn mực về học vấn, nghề nghiệp, và sở hữu vật chất trở thành bắt buộc khi định nghĩa thành công. Điều này gây áp lực lớn cho nhiều người. Họ thường cảm thấy rằng phải đạt được những chuẩn mực này để được xem là thành đạt. Tuy nhiên, việc chạy theo các tiêu chuẩn mà xã hội đặt ra có thể khiến ta lạc lối, mất phương hướng hoặc cảm thấy bản thân thiếu giá trị nếu không đạt được chúng.
Xuất thân nghèo khó và trải qua nhiều khó khăn, Oprah Winfrey vẫn theo đuổi đam mê của mình và tạo dựng sự nghiệp với giá trị cá nhân làm kim chỉ nam. Oprah không bị giới hạn bởi tiêu chuẩn xã hội và thành công trong ngành truyền thông, trở thành biểu tượng của sự tự do và sức mạnh nội tại. Theo một nghiên cứu của Harvard Business Review, 70% những người đổi nghề sau đại học cho rằng quyết định ban đầu của họ bị ảnh hưởng nặng nề bởi áp lực từ gia đình và xã hội hơn là từ đam mê cá nhân.
Tự do lựa chọn và ý nghĩa của hành trình đời sống
Thay vì xem mỗi lựa chọn như một bước đi đúng hoặc sai, chúng ta nên xem đó là quá trình học hỏi và trưởng thành từ trải nghiệm. Thuyết hành vi Skinner nhấn mạnh rằng các phần thưởng hoặc hình phạt sẽ định hình hành vi; tuy nhiên, cuộc sống không chỉ có phần thưởng và hình phạt trước mắt. Sự thất bại không luôn là điều xấu, mà có thể là một bài học trên hành trình khám phá bản thân về lâu dài.
là ví dụ sống động về việc tận dụng “thất bại” để tạo động lực. Walt Disney từng bị cho là thiếu sáng tạo và thậm chí bị sa thải trước khi xây dựng Disney. Ông đã tận dụng "thất bại" và biến nó thành động lực, sự kiên trì với giấc mơ cá nhân. Đối với ông, mỗi sai lầm là cơ hội để học hỏi và điều chỉnh bản thân theo hướng phù hợp hơn. Theo LinkedIn, 57% người làm việc cảm thấy đã lỡ cơ hội vì sợ thất bại; điều này cho thấy nỗi sợ thất bại có thể cản trở những trải nghiệm tích cực.
Định nghĩa thành công theo cách riêng
Xã hội thường áp đặt tiêu chuẩn thành công nhưng thực tế mỗi cá nhân có thể tự định nghĩa thành công theo cách riêng của mình. Không phải ai cũng khao khát sở hữu vật chất hay địa vị, và thành công có thể chỉ là cảm giác bình yên và mãn nguyện từ bên trong. Thay vì gắng gượng đạt đến các tiêu chuẩn bên ngoài, mỗi người nên tìm kiếm hạnh phúc trong những giá trị chân thật và phù hợp với bản thân.
Marie Kondo đã tạo nên sự nghiệp thành công từ phong cách sống tối giản, đặt hạnh phúc và sự bình yên nội tâm làm trung tâm. Bà không chạy theo chuẩn mực thành công vật chất mà hướng đến giá trị tinh thần, truyền cảm hứng về sự giản dị và sự hài lòng với những gì mình có. Một nghiên cứu của Gallup cũng chỉ ra rằng chỉ 40% người cảm thấy hạnh phúc với cuộc sống hiện tại, ngay cả khi họ đã đạt được thành tựu tài chính và sự nghiệp.
Kết luận
Mỗi lần chọn lựa đúng “nút xanh”, chúng ta sẽ nhận được giá trị mà chúng ta thích - có thể đó là điều xã hội quy ước. Một chuỗi hành trình lựa chọn đúng sẽ đưa bạn tới những thành công mình mong đợi. Còn khi chúng ta bấm nhầm “nút đỏ” những sự việc tồi tệ nào sẽ xảy đến với ta? Bản thân mình cũng không tránh khỏi lo sợ khi nghĩ đối mặt với thất bại.
Còn bạn, bạn đánh giá chuỗi hành trình lựa chọn của mình như thế nào? Kết quả cuối cùng làm bạn thỏa mãn hài lòng là gì?
Làm sao để chúng ta luôn bấm đúng nút xanh? Mình có đủ dũng cảm để định nghĩa thành công theo cách riêng của mình không? Có thể chấp nhận nút đỏ với sự thoải mái, thong dong trong từng quyết định?